Moralność – nie tylko ludzka sprawa

Możesz kojarzyć wybitnego prymatologa Fransa de Waal z wykładów, jakie przedstawił w związku z jego badaniami nad zachowaniami naczelnych, które zostały rozpowszechnione na YouTube.

Jego twarz znana jest również szympansom- niektóre z nich, które znał jeszcze jako dzieci, wciąż go rozpoznają .

Szympansy mają tę zaletę, że nie możesz zadawać im pytań, więc musisz obserwować ich zachowanie aby zobaczyć co robią.

mówi de Waal, dyrektor Emory University’s Living Links Center, ze swoim duńsko brzmiącym akcentem, który jest zarówno delikatny, jak i sprawiający wrażenie nieznoszącego sprzeciwu.

Dodaje z ironią, że sprawa ma się inaczej z ludźmi- w ich przypadku uzyskujesz wszystkie rodzaje odpowiedzi, którym zwyczajnie nie ufa, dlatego też woli pracę z szympansami.

Living Links jest częścią najstarszego i największego centrum badań nad ssakami naczelnymi w USA: The Yerkes national Primates Center, położonego w odosobnionej, zielonej okolicy przedmieść Atlanty, gdzie ludzie pracują w biurach, a zwierzęta bawią się na otwartej przestrzeni.

De Waal, który pracuje w centrum od ponad 20 lat, zrobił karierę dowodząc, że istnieją połączenia między zachowaniem ludzkim i małp naczelnych, zwłaszcza w kwestiach moralności i empatii.

Możesz myśleć, że moralność to domena człowieka, ale są pewne jej aspekty znajdowane również w świecie zwierzęcym, mianowicie wzajemność i sprawiedliwość

stwierdza de Waal.

Jego ostatnie odkrycia, opublikowane w dzienniku Proceedings of the National Academy of Sciences, sugerują, że szympansy mogą okazywać pewien rodzaj wrażliwości na powszechną sprawiedliwość identyczną do tej, którą mają ludzie.

Powszechne przekonanie, że świat natury oparty jest głównie na rywalizacji jest ogromnym uproszczeniem. Siła układu immunologicznego i zdolność wyszukiwania pokarmu również są istotne, a wiele zwierząt jest w stanie przetrwać właśnie dzięki wzajemnej współpracy.

mówi de Waal.

Walka o życie nie jest w istocie walką. Ludzie są wysoce kooperatywnym gatunkiem, co z łatwością możemy zauważyć choćby w naszych bliskich relacjach.

Ssaki takie jak wilki, orki i słonie potrzebują swojej grupy aby przeżyć, a empatia i współdziałanie są mechanizmami ułatwiającymi przetrwanie. De Waal omówił te mechanizmy w jego książce „The Age of Empathy: nature’s Lessons for a Kinder Society” wydanej w 2009 roku.

Sądzimy, że empatia wyewoluowała z potrzeby opieki nad tymi, którzy tego pierwotnie potrzebują, zwłaszcza między matką i jej potomstwem, co jest zjawiskiem powszechnym wśród ssaków.

Co to znaczy być sprawiedliwym

De Waal nie jest pewny, czy jego małpy mają coś, co filozof nazwałby „koncepcją sprawiedliwości” w intelektualnym sensie. Ale badacze emocjonalnych reakcji zaobserwowali, że istnieje coś na bardziej podstawowym poziomie, co można określić poczuciem sprawiedliwości .

Wśród wielu pytań, jakie stawia de Waal padają takie jak: czy jeśli jedno zwierze bierze czegoś więcej, niż drugie, czy pojawia się u niego uczucie, że jest to w pewien sposób niesprawiedliwe? I czy jeśli jedno dzieli żywność z drugim, czy pojawia się oczekiwanie zwrotu przysługi?

W 2008 roku, de Waal i współpracownicy w celach badawczych ustawili naprzeciwko siebie dwie małpy kapucynki i dali im proste zadanie do wykonania: podawanie kamienia do osoby przeprowadzającej eksperyment. Jako nagrodę zwierzęta otrzymywały ogórek. Małpy posłusznie wykonywały polecenie, ale jeśli jednej z nich dano winogrona, działo się coś ciekawego.

Jak można zaobserwować na nagraniu umieszcznym na TED talk, po otrzymaniu pierwszego kawałka ogórka, kapucynka podawała kamyk badaczowi, tak jak było to oczekiwane. Ale gdy tylko zauważyła, że druga małpa dostaje winogrona, zaczyna rzucać kolejnym kawałkiem ogórka, który dostała.

Zupełnie jak dzieci, małpy czują potrzebę otrzymywania tej samej rzeczy, co kto inny.

stwierdza de Waal.

Opierając się na badaniach podobnych do powyższych, de Waal doszedł do wniosku, że poczucie sprawiedliwości obserwowane wśród małp jest egocentryczne. Kapucynki stawały się smutne i samolubne gdy nie dostawały winogron, które otrzymywał ich sąsiad, De Waal był przekonany, że ten model sprawiedliwości będzie również pasował do szympansów, które w 99% mają DNA identyczne z ludzkim.

Ale nowe odkrycie, w którym porównał szympasne z małymi dziećmi sprawiło, że de Waal przemyślał jeszcze raz ten wniosek.

Teraz, znając wyniki naszego badania, sądzimy że mają one wyższy poziom rozwoju- martwią się o równy podział i nie jest jasne w jaki sposób różnią się tym od ludzi.

Nowe odkrycia: Ludzki zmysł sprawiedliwości?

W kolejnych badaniach de Waal i współpracownicy zachęcili małe dzieci i szympansów (odseparowane od siebie) do zabawy w grę o nazwie „ultimatum”. To tzw. złoty standard sprawiedliwości dla ludzi, zabawa powszechnie praktykowana na całym świecie przez ludzi z przeróżnych kultur żeby pokazać że ludzie mają uniwersalne poczucie sprawiedliwości.

Tutaj do ściągnięcia wideo z eksperymentu

Podstawą gry w ultimatum jest nagroda, która może być podzielona pomiędzy dwie osoby. Jedna z nich proponuje w jaki sposób ją podzielić, druga zaś akceptuje bądź odrzuca propozycję. Jeśli otrzymujący nagrodę odmawia, żadne nagrody nie są przyznawane.

Jak stwierdza de Waal, próby na ludziach pokazują, że zazwyczaj proponują oni hojny podział wynagrodzenia, taki jak pół na pół albo 60% i 40%.

W nowej wersji eksperymentu uczestniczyło sześć dorosłych szympansów i 20 dzieci w wieku od 2 do 7 lat.

Zasada polega na tym, że symboliczny żeton może być korzystny dla obu uczestników gry albo może być dobry tylko dla jednego z nich, konkretnie tego dokonującego wyboru.

W niektórych zadaniach jeden z nich proponował żeton drugiemu uczestnikowi, a otrzymujący go musiał to zaakceptować aby dostać nagrodę. W innych akceptacja jednego z uczestników nie była konieczna.

Naukowcy dowiedli, że szympansy i dzieci mają skłonność do podejmowania decyzji polegającej na podziale nagrody, podobnie jak dorośli ludzie. W sytuacji, gdy odbiorca mógł zaakceptować bądź odmówić podziału nagrody, zarówno szympansy jak i dzieci hojnie dzielili się wynagrodzeniem z partnerami. Ale kiedy partner nie dostał możliwości odmówienia propozycji, szympansy i dzieciaki podejmowały decyzje zgoła samolubne- chętnie sami brali żeton, który odpowiadał tylko wybierającemu.

Kontrowersyjne wyniki

Więc czy oznacza to, że szympansy wykazują taki sam zmysł sprawiedliwości jak ludzie? Keith Jensen z University od Manchester, który prowadził podobne eksperymenty w przeszłości, nie jest przekonany do tej tezy. Rezultaty jego pracy nie wykazują, że zwierzęta te mają poczucie sprawiedliwości.

Jensen jest sceptyczny co do nowych badań ponieważ nie jest jasne czy odpowiadający wiedzieli, że mogą odrzucić propozycję. Żaden z uczestników, zarówno człowiek jak i szympans, nigdy nie odmówił przyjęcia prezentu od swojego partnera. Jak pisze w mailu:

Fakt, że respondenci nigdy nie odmawiali nie sugeruje, że nie byli oni wrażliwi na niesprawiedliwość ale jedynie ich motywacją było otrzymanie jedzenia dla nich samych, bez względu na intencje wręczających prezent albo konsekwencje wyboru dla nich.

Istnieje bardzo mało badań prowadzonych nad tym konkretnym aspektem osobowości szympansów, porównanych do modelu ludzkiego i aby naprawdę odkryć naturę zmysłu sprawiedliwości i uczciwości wśród najbliższych krewnych człowieka należy dokonać jeszcze wiele eksperymentów.

Poznaj jednego z najstarszych szympansów w niewoli.

Sekretne życie naczelnych

W dalszym ciągu istniej masa ludzi, którzy nie mają najmniejszego pojęcia o zwierzętach tak blisko z nimi spokrewnionymi.

De Waal jest twórcą fascynującego postępu w tej kwestii, jednak biorąc pod uwagę badania pokazujące że szympansy potrafią zerkać za innym szympansem i dopasowywać to do odpowiedniego wyrazu twarzy dowodzi, że jest to szympans, którego znają. To zaś pokazuje, że mają one ogólne pojęcie całego ciała- koncept, który nie był testowany na ludziach. Na marginesie, badanie to zaowocowało w 2012 roku Ig Noblem, nagrodą przyznawaną odkryciom ,które są zarówno zabawne jak i prowokujące do myślenia.

De Waal zajmował się również zjawiskiem „zarażenia się ziewaniem”, polegającego na odpowiadaniu ziewaniem na ziewanie drugie człowieka. Ci, którzy są wrażliwi na ziewanie, zdają się być bardziej współczujący. Co więcej, przyjaciele i członkowie rodziny ziewają częściej w swoim gronie, niż wśród obcych. To zostało zaobserwowane również wśród szympansów, które ziewają jeśli inny szympans, którego znają, robi to.

Naukowiec nadal ma wiele wątpliwości w pewnych kwestiach, jak na przykład dlaczego trzy samice strzegły teren, kiedy CNN wizytowało kampus w październiku. Samce miały jasny cel w patrolowaniu: w naturalnych warunkach, na wolności, robią to w celu ochrony ich terytorium, ale dla samic nie jest to zachowanie naturalne. Prawdopodobnie po prostu naśladują swoich partnerów.

Szympansy płci męskiej rywalizują z członkami stada regularnie, ale także potrafią się jednoczyć, aby naprawić relacje między sobą, zauważa de Waal. Ten model zachowania jest obserwowany w ludzkich rodzinach i miejscach pracy; są to znane cykle wywyższania się i pojednania z grupą.

Jest wiele zwierząt, które są bardzo dobre we współpracy i nie jestem osobiście przekonany, że my ludzie jesteśmy w tym najlepsi, choć trzeba przyznać, że całkiem nieźli.

W jego następnej książce, która ukaże się wiosną pod tytułem „Bonobo i Ateista: w poszukiwaniu humanizmu wśród naczelnych”, przedstawia on dowody na to, że istnieją biologiczne korzenie ludzkiego poczucia sprawiedliwości, a także rozważa kwestię religii w społeczeństwie.