Obraz świni w kulturze ludzkiej

Spośród wszystkich zwierząt, które zostały oswojone przez człowieka, z najbardziej negatywnym łańcuchem znaczeń związana jest świnia domowa. Świnia, zaraz po kobiecie, jest istotą najbardziej podobną do mężczyzny, jeśli przyjąć kryterium morfologiczne. Organy wewnętrzne, układ nerwowy i pokarmowy świni działają w analogiczny sposób jak narządy ludzkie. Są one też zbliżone do siebie kształtem i rozmiarem.

Martwa świnia zmienia nazwę, stając się wieprzowiną. Objęta jest wtedy zakazem jedzenia zapisanym w Koranie i Starym Testamencie. Nieczystość świni nie ogranicza się do zwyczajów pokarmowych. Świni nie wolno nie tylko jeść, ale i na nią patrzeć czy też jej dotykać. Pomimo to we współczesnej Jezusowi Jerozolimie zwierzęta te były hodowane.

W Ewangelii św. Marka opisane zostały egzorcyzmy, w trakcie których Jezus wpędza duchy nieczyste w liczące dwa tysiące sztuk stado świń, które następnie topi się w jeziorze.36 Symbolika świni uwypukla wszystko co najgorsze. Wytyka się jej niepohamowaną płodność, żarłoczność i chciwość. Świnie domowe zyskują zdolność rozmnażania się już po siedmiu, ośmiu miesiącach, a liczba ich potomstwa w jednym miocie może sięgać do dziewięciu, jedenastu prosiąt. Poród może mieć miejsce nawet dwa razy w roku. Istnienie świni w kulturowej świadomości wiąże się z poniżeniem. Rytualny brud świni jest zaraźliwy. Herodot w Dziejach pisał:

Jeżeli więc który z nich w przejściu otrze się o świnie, idzie do rzeki, zanurza się w niej wraz z ubraniem. Także świniopasy, choć są rodowitymi Egipcjanami, jedni ze wszystkich nie wchodzą do żadnej świątyni w Egipcie. Nikt nie chce także swej córki za nich wydać ani z ich córką się żenić.

Świnie były oskarżane również o różnego typu przewinienia wobec ludzi. W średniowieczu na wzór procesów czarownic odbywały się procesy przeciwko świniom. Procedura sądowa we Francji zakładała, że świnia oskarżona na przykład o zabicie dziecka, przebywała w areszcie, po czym doprowadzano ją przed oblicze sądu. Podczas procesu była torturowana, dopóki nie przyznała się do winy. Za potwierdzenie ze strony zwierzęcia uznawano kwiczenie lub wycie. Wyrok skazywał najczęściej zwierzę na śmierć, połączoną z makabrycznym widowiskiem.

Kat przywiązywał świnię do powozu, po czym wlókł ją żywą przez całe miasto, aż do szafotu umieszczonego na placu głównym. Z roku 1373 zachował się akt łaski księcia wobec świniopasa, który zabił całe stado świń. Trzy świnie rozszarpały syna świniopasa. Gdy rozpoczęła się pogoń za nimi, zmieszały się one ze stadem, które poniosło karę śmierci za pomoc w zbrodni.

W świeckim systemie świnia ofiarna mogłaby być właściwszym związkiem frazeologicznym niż kozioł ofiarny. Współcześnie nienawiść ludzi do świń jest równie mocno reprezentowana.Historyczny rozwój negatywnych konotacji, z jakimi wiąże się świnie odzwierciedla także struktura języka. Problematykę tą najlepiej zilustruje wykaz haseł dotyczących świni, pochodzący ze Słownika języka polskiego, gdzie:

• Świnia – przenośnie – obelżywie o człowieku podłym i nieprzyzwoitym.
• Świntuch – potocznie – 1) człowiek postępujący niemoralnie, nieprzyzwoicie; człowiek
  mówiący świństwa, 2) człowiek brudny, niechlujny, brudas.
• Świństwo – potocznie – 1) czyn nieuczciwy, niemoralny, podły, niegodziwość,
  łajdactwo, 2) rzecz nędzna, licha, tandetna, niesmaczna, wstrętna potraw, paskudztwo,
  3) rzecz wstrętna, obrzydliwa, np. niepotrzebne odpadki, nieczystości, 4) dwuznacznie,
  nieprzyzwoite słowa, wyrażenia, dowcipy.
• Świństewko – drobne świństwo (moralne); brzydka sprawka, nieuczciwy postępek.
• Świnić – pospolicie – robić świństwa, postępować po świńsku, mówić świństwa.
• Świnić się – pospolicie – brudzić się, walać się, paprać się.
• Ześwinić się – pospolicie – postąpić nieetycznie, podle, zrobić świństwo.
• Świński – potocznie – nieuczciwy, niemoralny, podły; nieprzyzwoity.
• Świniowaty – potocznie, pogardliwie – niemoralny, nieprzyzwoity.
• Po świńsku – potocznie – w sposób niemoralny, nieetyczny, podły, nieprzyzwoity.
• Świństwo – dotyczy zwierząt, ludzi i rzeczy – holistyczna kategoria.

Jak widać system symboliczny wartościuje świnie jednoznacznie pejoratywnie. Klasyfikacje zastosowane w słowniku wskazują na potoczność, pospolitość, pogardliwość, będące wyrazem stosunku ludzi do tego zwierzęcia. Zastosowane kwantyfikatory pozwalają zwrócić uwagę na brak racjonalnych przesłanek tłumaczących genezę poniżenia świni.

Warto jednak zauważyć, że ciągle obecne w kodzie językowym upokarzanie świni łączy się z przypisywaniem jej zachowaniom ocen natury moralnej. Negatywny stosunek do świń, zdaniem Władysława Kopalińskiego, może wywodzić się z czasów, w których ludzie mieszkali z tymi zwierzętami we wspólnych przestrzeniach. Udomowienie dzikiej świni miało miejsce np. w Rzymie, w którym zamożni obywatele trzymali te zwierzęta w prywatnych parkach. Świnie reagowały na słowa, a także jadły z ręki. Przebywanie w jednym gospodarstwie sprzyjało obserwacji i refleksji nad podobieństwem zachowań świń do zachowań ludzkich.

Świnie były eksploatowane również za życia. W czasach nowożytnych wykorzystywano ich węch. Zajmowały się one odnajdywaniem trufli, które rosną pod ziemią, a lokalnie w XX w. – nawet wykrywaniem narkotyków. Zwierzęta te przygotowywały też pola pod uprawę, czyszcząc ziemię z korzeni, owadów i robaków. Słowianie wypasali świnie tak jak wypasa się do dziś owce. Na Podlasiu istniał zwyczaj wypuszczania świń pod koniec lata do lasu. W lesie prowadziły niezależne życie, nie były pod niczyją opieką, same zdobywały pożywienie. Na zimę powracały do gospodarstwa.

W sytuacji, w której świnie zostały odizolowane od człowieka, a ich żywot ograniczono do przestrzeni chlewu i rzeźni, stosunki pomiędzy tymi dwoma gatunkami zostały poważnie ograniczone. Inne warunki, zakładające współistnienie, pozwoliły wcześniej na zaistnienie relacji tych dwóch gatunków. Konsekwencje owej więzi widoczne są w kodzie językowym do dziś. Choć stosunek człowieka do świni stał się jednoznacznie negatywny, to w rezultacie towarzyszą mu bardzo silne emocje.

Analogiczne odzwierciedla się stosunek człowieka do psa, ale w tym przypadku semantyczne odbicie tej relacji sytuuje się w rejestrze emocji pozytywnych. Pies, żyjący obecnie z człowiekiem w symbiozie, jest równocześnie symbolem wierności, bezinteresownego poświęcenia, czujności i odwagi. Ambiwalentny stosunek do tego zwierzęcia uobecnia się np. w Nowym Testamencie, w którym pies włączony jest do jednego kręgu z czarownikami, bezwstydnikami, mężobójczyniami, bałwochwalcami i kłamcami, którzy nie przekroczą bram raju. Pies zostaje tu, podobnie jak świnia, włączony w obszar bliższy ludziom, poprzez oznaczenie go cechami przypisywanymi z zasady tylko człowiekowi. Negatywny stosunek do psa w obrębie kultury zachodniej zdarza się jednak epizodycznie. Na te relacje można spojrzeć z dwóch stron.

Stosunek emocjonalny psa do człowieka jest częściowo odczytywany, a symboliczny kod znaczeń związany z psem powstał w oparciu o ograniczenie komunikacyjne, nieostre spotkanie percepcji dwóch gatunków. W związku z wyłączeniem świni z obszaru stałej obserwacji człowieka oraz odizolowaniem człowieka od codziennego, intensywnego doświadczenia świni, próba antropologicznej refleksji nad relacją tych dwóch zwierząt wydaje się być pozbawiona sensu.

Ryzyko związane z przedstawieniem świni jako „kozła ofiarnego” naszej kultury opisał Helmut Kajzar w „Końcu półświni”, podejmując jednocześnie próbę wczucia się w stan psychiczny zwierzęcia świadomego swojej śmierci.

 Katarzyna SZUMLAS